خطر پذیری از سیل ؛ شهرهای جدید یا شهرهای قدیم ؟
نگاهی به تاریخ شکل‌گیری و تحول شهرها در ایران و جهان نشان می‌دهد که دسترسی به آب و همجواری با رودخانه‌ها ، یکی از عوامل مهم و اثرگذار در انتخاب مکان سکونتگاه‌ها بوده است . زیباترین پایتخت‌های اروپایی در کنار رودخانه‌ها هستند و حتی در سرزمین کم‌آب ایران نیز زیباترین شهر تاریخی که نصف جهان نامیده شده ، در کنار رودخانه‌ای است که زندگی را تداوم می‌بخشد . با این‌حال مکان احداث هسته اولیه شهرهای همجوار رودخانه‌ها تا حد امکان با فاصله مناسب از بستر رودخانه تعیین می‌شده و تجارب سیل‌های اخیر نشان می‌دهد که عمده مشکلات مربوط به تخریب سکونتگاه‌ها نیز به دلیل ساخت و ساز بی‌رویه ناشی از توسعه جدید در حریم و بستر رودخانه‌ها بوده است . از سوی دیگر ، حافظه تاریخی کوتاه‌مدت هم باعث شده که پس از چندین سال خشکسالی و کم‌آبی و خشک شدن بسیاری از رودخانه‌ها ، توجه به مسائلی مانند رعایت حریم بستر رودخانه ، طراحی مناسب شبکه دفع آب‌های سطحی ، پیش‌بینی سطوح نفوذپذیر و مانند آن ، در تهیه طرح‌های شهری جدی تلقی نشوند .
اگر روزگاری شکل‌گیری و مکان‌گزینی شهرها بر اساس دانش بومی مبتنی بر تجربه شناخت سرزمین بوده است ، امروزه دانش مدون و آکادمیک در این زمینه موجود بوده و در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی تدریس می‌شود . انواع مدل‌ها و روش‌های پیچیده تصمیم‌گیری و ارزیابی برای انتخاب بهترین مکان احداث سکونتگاههای جدید در دسترس است . با این‌حال به نظر می‌رسد که مسائل مالکیتی و امکان پذیر بودن تملک زمین نسبت به سایر متغیرها و مولفه‌های اثرگذار در مکانیابی سکونتگاههای جدید ، بیشترین تاثیر را داشته اند . با توجه به زلزله خیز بودن کشور ، سالها بحث اجتناب از مکانیابی سکونتگاههای جدید در حریم گسل‌ها به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی مد نظر بوده است ، اما تجربه سالهای اخیر نشان می‌دهد که لازم است به مسئله سیل و سیل خیزی به صورت جدی تری توجه شود .
هر چند دیدگاه‌های متناقض و متعددی در مورد واقعی یا تخیلی بودن تغییر اقلیم در ایران و جهان وجود دارد ، به نظر می رسد که در عمل با الگوهای جدید آب و هوایی مواجه هستیم که آثار آن در حوادث طبیعی سالهای اخیر مشهود است. انتظار می‌رود که شهرهای جدید که موقعیت آنها با استفاده از الگوهای نوین مکانیابی ، تعیین شده ، آسیب‌پذیری کمتری از حوادث طبیعی داشته باشند ، اما حوادث اخیر در شهر جدید پرند و پیشتر در شهر جدید شیرین شهر ، نشان می‌دهد که این تصور خلل‌پذیر است .
آبگرفتگی معابر ، بوستان‌ها و نواحی تفرجگاهی مجاور شهر جدید پرند در اثر بارندگی اخیر (۲۹ فروردین ۱۳۹۹) ، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری این شهر در برابر سیل است . این شهر که در فاصله میان رودخانه شور و ارتفاعات تخت رستم واقع شده ، از نظر توپوگرافی به سه محدوده کوهستانی ، پهنه دشتهای دامنه‌ای و پهنه اراضی کویری تقسیم‌بندی شده است . وضعیت و الگوی شیب اراضی نشان دهنده قابلیت انتقال سریع آب‌های سطحی از بالادست به نواحی کم ارتفاع جنوبی شهر است . زیرا جهت حرکت آب راه‌ها و رودخانه‌ها مطابق بر جهت توسعه شهر است به گونه‌ای که در مناطق شمالی ارتفاعات بیش از ۱۳۲۵ و در مناطق جنوبی ارتفاعات در محدوده ۱۰۰-۱۰۲۵ متر وجود دارد. مشاهده تصاویر آب گرفتگی و بررسی وضعیت جغرافیایی شهر نشان می‌دهد که بیشترین آسیب در بوستان مشاهیر (واقع شده در امتداد یک رود - دره شمالی - جنوبی) و یکی از محورهای اصلی شرقی - غربی (بلوار شهید سلیمانی) است .
پیش‌بینی ایجاد فضای سبز در امتداد رود دره شمالی - جنوبی ، قطعا از نظر تخصیص کاربری‌های شهری ، گزینه مناسبی بوده است ولی به نظر می‌رسد تمهیدات در نظر گرفته شده برای کاهش آثار ناشی از طغیان فصلی این مسیل کفایت نداشته است . با توجه به تغییرات آب و هوایی در کشور و تکرار حوادث ناشی از طغیان ناگهانی مسیل‌ها و رودخانه‌ها ، قاعدتا باید اقدام جدی در زمینه تعریض بستر و لایروبی آبراه‌ها انجام شود . افزایش بارگذاری جمعیتی این شهر با توسعه مسکن مهر و پیش‌بینی ساخت‌وساز جدید در طرح اقدام ملی مسکن ، نشان می‌دهد که با تداوم افزایش جمیعت ، لزوم حفظ ایمنی ساکنان اهمیت بیشتری خواهد داشت . در کنار این مسائل باید به زمزمه‌های انتقال بخشی از کاربری‌های اداری تهران (به عنوان بخشی از طرح انتقال پایتخت) به پرند و همجواری آن با فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی نیز اشاره کرد .
خوشبختانه در اثر هوشیاری مدیریت شهری که تجارب تلخ سیل بهار ۱۳۹۸ نیز در آن بی‌تاثیر نبوده است، سیل اخیر در شهر جدید پرند تلفات جانی نداشته و به سرعت مهار و کنترل شده است . با این‌حال با توجه به سیل سال گذشته که شهر جدید شیرین‌شهر را نیز تحت‌تاثیر قرار داده بود و همچنین سرعت گرفتن رشد جمعیت و قابلیت‌های جمعیت‌پذیری شهرهای جدید در سالهای اخیر ، لازم است در کنار توجه به سیل خیزی شهرهای قدیمی ، توجه جدی به این مسئله در شهرهای جدید نیز معطوف شود زیرا که هدف و اساس تشکیل این شهرها ، ایجاد الگویی نوین در شهرنشینی کشور بوده است و شکل‌گیری الگوی نوین بدون توجه به توان‌های اکولوژیک سرزمین و قابلیت‌های محیطی آن، امکان‌پذیر نخواهد بود .
مهتا میرمقتدایی - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی
