ضرورت مقاوم‌سازی ساختمان‌های غیرمقاوم در سرزمین لرزه‌خیز ایران

۲۱ مردادماه سالگرد زلزله های دوقلوی ورزقان آذربایجان‌شرقی است . زمین‌لرزه‌های اهر - ورزقان ۱۸ سال پیش با بزرگی ۶.۱ و ۶.۳ در تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۸۱ ، ساعت ۱۶:۵۳ و ۱۷:۰۴ رخ دادند . زلزله علاوه بر تاثیر گسترده در ورزقان ، اهر ، خواجه و هریس در شهر تبریز نیز موجب خسارت های جزئی شد که در فاصله تقریبی ۶۰ کیلومتری رومرکزهای زلزله و در سوی غربی آن واقع است . در مشگین شهر به فاصله تقریبی ۸۰ کیلومتری و در شرق رومرکزهای زلزله نیز رخداد زلزله‌ها باعث وحشت مردم شد . اغلب مراکز تخصصی ثبت و اعلام زلزله ، بزرگی زلزله اول را بزرگ تر از زلزله دوم اعلام کرده اند .

در مناطق شهری و عمدتا روستائی بر طبق برآوردهای اولیه بیش از ۲۰۰۰۰ واحد مسکونی تحت تاثیر این دو زلزله و پس لرزه های آنها واقع شده و خسارت های عمده و جزئی دیده اند . درصد عمده ای از ساختمان های آسیب دیده را ساختمان های خشتی و گلی و سنگی و گلی روستائی و ساختمان هایبا ملات گل و بدون مهاربند تشکیل می دهند بر طبق آخرین آمار در مناطق روستایی تعداد ۱۷۵۰۰ واحد .خسارت بین ۴۰ تا ۱۰۰ درصدی دیدند .

 در مناطق شهری ورزقان و اهر نیز علاوه بر خسارت‌های غیرسازه‌ای ساختمان‌های نوساز ، ساختمان‌های ضعیف نیز آسیب دیده‌اند . در ورزقان میزان خسارت به مراتب بالاتر است . تلفات جانی زلزله‌های اهرورزقان با توجه به میزان تخریب ساز‌ه‌ای خوشبختانه بطور قابل‌ملاحظه‌ای پائین بوده است . دلیل این امر در زمان رخداد زلزله‌هاست که اغلب ساکنان با توجه به فصل کار در مزارع روستائی ، خارج از منازل خود بوده اند .  

بر طبق گزارش‌ها حدود ۳۰۰ نفر در این زلزله ها جان باختند و بیش از ۳۰۰۰ نفر نیز مجروح شدند . گسل اهر به عنوان گسل مسبب این زلزله ها معرفی شد. این گسل مرتبط با گسل شمال تبریز و یا گسل جنوب بز گوش نیست .

 مطالعه پس‌لرزه‌های زمین‌لرزه ورزقان نشان داد که در مسیر شرق – غرب حد توزیع پس‌لرزه‌ها حدود ۳۰ کیلومتر و بین سد ستارخان تا ورزقان و در جهت عمود بر آن حد توزیع پس‌لرزه‌ها حدود ۱۵ کیلومتر است. نشان داده شد که توزیع پس‌لرزه‌ها به سوی غرب در اطراف ورزقان متوقف می‌شود  و روند خاصی از مهاجرت پس‌لرزه‌ها و یا توزیع تنش به سوی تبریز مشاهده نمی‌شود . در نقشه توزیع پس‌لرزه‌ها به ازای زمان نشان داده شده است که از شرق به غرب پس‌لرزه‌ها تا حوالی ورزقان حرکت می‌کنند . بر اساس محاسبات انجام یافته دوره بازگشت زلزله‌ها در محدوده ورزقان تا شعاع ۱۵۰ کیلومتری آن در شکل نشان داده شده است . دوره بازگشت زلزله ۶.۳ حدود ۵۰ سال برآورد شده است . حدود ۲۰ زلزله تاریخی ویرانگر در محدوده اطراف تبریز رخ داده است .

با توجه به نقشه‌های هم بیشینه شتاب و بر اساس شتاب‌های ثبت شده می‌توان گفت که شدت زلزله در مقیاس مرکالی اصلاح شده حداکثر ۸ تا ۸.۵ است و می‌توان گفت که حداکثر مقدار شتاب تا حدود ۵۵۰ گال نیز می‌رسید . بر اساس نقشه بیشینه شتاب، جمعیت کل ساکن در محدوده خسارت بالا حدود ۶۰۰۰۰ نفر برآورد می‌شود .

بر اساس نقشه بیشینه شتاب ، تعداد واحد مسکونی خسارت‌دیده حدود ۱۱۰۰۰ واحد در مناطق روستائی برآورد شد . در شهرهای ورزقان و اهر و هریس و خواجه نیز تعداد واحد مسکونی خسارت دیده حدود ۵۰۰۰ واحد برآورد شد . با در نظر گرفتن کیفیت پائین ساختمان‌های موجود در منطقه ، تعداد واحدهای خسارت‌دیده حداکثر تا ۲۰۰۰۰ واحد برآورد شد .

عمدة ساختمان‌هایی که در مناطق زلزله‌زده ، آسیب‌دیده یا تخریب شده‌اند ، یک یا دو طبقه و از نوع بنایی غیرمسلح و به ندرت مصالح بنایی نیمه‌مسلح (با کلاف‌های عمودی و افقی) بوده‌اند . از سوی دیگر با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه، در ساخت بیش‌تر ساختمان‌ها از مصالح در دسترس‌ مانند آجر ، بلوک سیمانی ، سنگ ، چوب و ملات‌های سیمانی و گلی بهره برده شده بود .

در ساختمان‌هایی که توسط دستگاه‌های دولتی ساخته شده‌اند و در ساختمان‌هایی که از وام بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استفاده کرده‌اند، از کلاف استفاده شده بود. در ساختمان‌های مشاهده شده ، ضعف در ملات‌های مصرفی و اتصالات مختلف مهم‌ترین نقطه ضعف بوده و این مشکلی است که در همه کشور به چشم می‌خورد و در زلزله‌ها باعث نگرانی‌های جدی می‌شود.

پس از ۱۸ سال از آن زمین لرزه ، هنوز مشکلات ما در ساخت و سازهای مقاوم در برابر زلزله ، مرتفع نشده است . این امر به ویژه در ساخت و سازهای مصالح خشت و گل روستایی به مراتب بیشتر خطرساز است . جا دارد که با حرکتی شتابان ، شاخص کیفی واحدهای مسکونی را در کشور ارتقاء بدهیم . این امر لازمه توجه مستمر و جدی به ساختمان‌های روستائی و بافت‌های فرسوده شهری است .

 

علی بیت‌اللهی - رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی