نگاهی به لرزه‌خیزی کشور طی شش ماهه نخست سال ۱۳۹۹
از تعداد کل زلزله‌های رخ‌داده با بزرگی ۲.۵ و بالاتر ، ۶۳ زلزله با بزرگی ۴ و بالاتر بوده است که حدود ۵ درصد کل زلزله‌ها را دربر می‌گیرد. زلزله‌های با بزرگی ۴ و بالاتر عموما توسط مردم احساس شده و جزء زمین‌لرزه‌های تاثیرگذار تلقی می‌شوند که می‌توانند ساختمان‌ها را تحت‌تاثیر قرار دهند .
به گزارش پرتال بازآفرینی شهری ، وجود گسله‌های متعدد با طول صدها کیلومتر ، معرف تکتونیک فعال سرزمین ایران است که در معرض تنش دائمی ناشی از همگرائی صفحات تکتونیکی عربی ، هند و اوراسیا در شمال واقع شده است . چنین رژیمی از ناآرامی پوسته زمین ، بی‌وقفه موجب رخداد زمین‌لرزه‌های متعدد و گاه خسارت‌بار در پهنه ایران زمین شده که نمونه‌های آن نظیر زلزله‌های سرپل ذهاب کرمانشاه ، بم ، رودبار و ... در تقویم زلزله های جهان ، جزء زمین‌لرزه‌های دهشتناک جای گرفته‌اند .
با توجه به رخداد زلزله‌های تاثیرگذار نیمه اول سالجاری ، نتایج کلی بررسی‌های انجام یافته بر لرزه خیزی ایران بطور خلاصه ، بیان می‌شود .
۱۴۱۲ زمین لرزه از اول فروردین تا آخر شهریور ماه ۱۳۹۹ در گستره سرزمینی ایران رخ داده است . بزرگی بزرگترین زلزله رخ داده ۵.۷ در جنوب استان فارس(بین خنج و بیرم) در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۹۹ است .
از تعداد کل زلزله‌های رخ‌داده با بزرگی ۲.۵ و بالاتر ، ۶۳ زلزله با بزرگی ۴ و بالاتر بوده است که حدود ۵ درصد کل زلزله‌ها را در بر می‌گیرد . زلزله‌های با بزرگی ۴ و بالاتر عموما توسط مردم احساس شده و جزء زمین‌لرزه‌های تاثیرگذار تلقی می‌شوند که می‌توانند ساختمان‌ها را تحت‌تاثیر قرار دهند .
زمین‌لرزه‌های با بزرگی ۴ و بالاتر عمدتا در محدوده بین خنج و بیرم در جنوب استان فارس ، جنوب کرمان(محدوده فاریاب ، کهنوج و رودبار) و شمال کرمان، شمال غرب ایلام ، شمال اهواز ، شرق تهران ، شمال گرگان و شمالغرب ارومیه جانمائی شده‌اند که معرف فعال‌تر بودن گسله‌های این نواحی در ششماهه اول سالجاری است .
بر اساس نقشه پراکنش زلزله‌های ششماهه ایران در سالجاری، نقشه تراکم زمین لرزها تهیه شد که در شکل ۳ نشان داده شده است. از نقشه چگالی زلزله های با بزرگی ۲.۵ و بیشتر در شش ماه اول سال ۱۳۹۹، مشهود است که نواحی خنج و بیرم(جنوب استان فارس)، شمال غربی ارومیه(استان آدربایجان‌غربی)، جنوب استان خراسان‌رضوی، شمال شرقی بندرعباس، جنوب کرمان(حوالی فاریاب و کهنوج)، شمال غرب ایلام و شرق تهران محل وقوع تعداد بیشتری از زمین‌لرزه‌ها در این مدت بوده است. برای زلزله‌های تاثیرگذار با بزرگی ۴ و بالاتر، نقشه تراکم زلزله ها تهیه شد که در شکل ۴ نشان داده شده است.
در این نقشه نیز محدود بین بیرم و خنج در جنوب استان فارس، همانگونه که در شکل نیز مشهود است، دارای تراکم بالائی است. محدوده شمال غرب ایلام، کهنوج و فاریاب در جنوب استان کرمان نیز تراکم نسبتا بالائی را دارند. شمال‌شرق کرمان، شمال غرب ارومیه، شمال گرگان و شرق تهران نیز چگالی بالاتری را نشان می‌دهند.
در شکل ۵ موقعیت گسله‌های مهم و لرزه‌زای کشور بر روی زون‌های با تراکم بالای زلزله ها نشان داده شده است. از شکل ۵ مشهود است که در ششماه نخست سالجاری، فعالیت تعدادی از گسله‌های فلات ایران، بطور نسبی افزایش یافته است. از جمله این گسله‌ها می‌توان به گسله پیشانی کوهستان و گسل لار در ایالت لرزه زمین ساختی زاگرس اشاره کرد که موجب رخداد زلزله‌های متعددی در محدوده بین بیرم و خنج در جنوب استان فارس(مرز شمالی استان هرمزگان) شده است.
در گستره استان کرمان، زون های با چگالی بالای لرزه ای و رخداد زلزله های متعدد در آنها عمدتا ناشی از گسل سبزواران، گسل میناب، گسل نایبند، گسل چترود، گسل لکرکوه می باشد. فعالیت گسله های مهم و لرزه زای کازرون، کره بس و برازجان موجب تمرکز رخدادهای لرزه ای در غرب و شمالغرب استان فارس شده است. قطعاتی از گسل طویل پیشانی کوهستان، گسل لهبری و گسل رامهرمز در شمال اهواز، موجب رخداد زلزله های متعدادی در این ناحیه شده و تمرکز زلزله ها را در این پهنه موجب گشته اند. رخداد زلزله های متعدد در شمالغرب ایلام ناشی از جنبائی گسله های زاگرس مرتفع و پیشانی کوهستان بوده است. در جنوب استان خراسان رضوی، رخداد زلزله های و تشکیل زون های با چگالی بالای زمین لرزه ها، ناشی از فعالیت گسله های خاف، دشت بیاض و دورونه است. در حوالی بجنود گسل اسفراین و باش تپه که تا شمال استان گلستان نیز امتداد دارد موجب رخداد زلزله های متعددی شده است. در شمال گرگان فعالیت لرزه ای گسله ای خزر، ابر و علی آباد، موجب گشته تا زون هایی با تمرکز بالای لرزه ای شکل یابد. در شرق تهران فعالیت گسل مشاء، ایوانکی، حصاربن، فیروزکوه موجب تشکیل هاله های چگالی لرزه ای شده است و در شمالغرب ایران رخداد زلزله ها ناشی از فعالیت گسله های تسوج، سلماس و شمال میشو بوده است.
بی تردید وجود مراکز جمعیتی و سکونتگاه های شهری و روستائی و مجاورت آنها با گسله ها و زون های تمرکز لرزه ای، مفهوم ریسک لرزه ای را در سرزمین ایران حائز اهمیت نموده است. بر اساس آمار مرکز آمار سال ۱۳۹۵، از حدود ۲۳ میلیون واحد مسکونی، حدود ۱۰ میلیون آن واحدهای مسکونی فاقد اسکلت است که عموما در برابر زلزله های متوسط بزرگ، مقاومت کافی را ندارند. براساس ارزیابی صورت گرفته، در زون های با تراکم نسبی بالای لرزه ای در ششماهه نخست سالجاری حدود ۲۲۵ شهر از استان های فارس، کرمان، خوزستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، کرمانشاه، آذربایجان غربی، تهران، مازندران، گلستان، خراسان رضوی، سمنان، هرمزگان، بوشهر، خراسان شمالی قرار گرفته است. جمعیت ساکن در این شهرها به ۱۷ میلیون نفر بالغ می گردد که در ۵ میلیون و ۲۵۰ هزار واحد مسکونی زندگی می کنند و از این تعداد واحد مسکونی، تعداد یک میلیون و ۳۰۰ هزار واحد، فاقد اسکلت هستند(این تعداد فقط مختص محیط های شهری بوده و روستاها را در بر نمی گیرد).
برای زون‌های با چگالی نسبی بالاتر زلزله های با بزرگی ۴ و بالاتر در ششماهه نخست سالجاری، قرارگیری سکونتگاه های شهری و روستائی بر روی آنها مورد ارزیابی قرار گرفت. نزدیک به ۹۰ شهر و ۲۱۰۰ آبادی در زون‌های با تمرکز بالای زلزله ۴ و بزرگتر از ۴ واقع شده اند که ریسک لرزه‌ای بالای کشور را بوضوح نشان می‌دهد. در سکونتگاه‌های شهری واقع در هاله‌های با تراکم بالای زلزله های با بزرگی ۴ و بزرگتر از ۴، تعداد ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر نفر در ۷۰۰ هزار واحد مسکونی زندگی می کنند(آمار مرکز آمار ۱۳۹۵). بر اساس آمار، ۵۰ درصد تعداد واحدهای مسکونی شهری در این پهنه‌ها فاقد اسکلت است. همچنین در سکونتگاه‌های روستائی ، نیز جمعیتی بالغ بر یک میلیون و ۲۵۰ هزار نفر زندگی می‌کنند. تعداد کل واحدهای مسکونی روستائی واقع بر زون های با تراکم بالای زلزله، ۳۰۰ هزار واحد است. از این تعداد ۷۰درصد واحدهای مسکونی روستائی فاقد اسکلت است(آمار مرکز آمار ۱۳۹۵).
اعداد مذکور جمعیتی و واحدهای مسکونی ، زون های با تمرکز بالای لرزه ای ، وجود گسله‌های فعال و لرزه زا و رخداد زمین‌لرزه‌های متعدد در جوار مراکز جمعیتی، بطور ملموس ریسک بالای لرزه‌ای را در کشور نشان می‌دهد . در جواب پرسش مهم چه باید کرد ؟ ، بنظر نگارنده ، ضرورت دارد تا در یک برنامه فشرده ، واحدهای مسکونی با اولویت واحدهای مسکونی روستائی را به ساختمان های مقاوم در برابر زلزله تبدیل نمود . ضرورت دارد در یک برنامه جدی و سختگیرانه کلیه واحدهای مسکونی خشت و گلی را به واحدهای اسکلت دار مقاوم در برابر زلزله نوسازی نمود، این کار قابل انجام است ، اگر بطور مستمر و بدور از رفتار نوسانی ، سرسختانه و مجدانه در این راه حرکت کنیم .
علی بیت‌اللهی - عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی
