زلزله کرمانشاه و ضرورت توجه به تاب‌آوری شهرها و ساختمان‌ها
سه سال از رخداد زلزله ویرانگر و تاثیرگذار ازگله کرمانشاه گذشت. روز یکشنبه ۲۱ آبان ماه ۱۳۹۶ ، ساعت ۲۱:۴۸:۱۶ به وقت محلی زلزله ای به بزرگی۷.۳ محدوده های ازگله ، سرپل ذهاب ، ثلاث باباجانی ، قصر شیرین ، سومار و آبادی های واقع در دشت ذهاب و گستره وسیعی از غرب کرمانشاه را بشدت تکان داد . آمار نهائی تلفات و خسارت، جان‌باختن ۶۲۱ نفر و تخریب ۳۸ هزار واحد مسکونی و آسیب دیدگی ۵۲ هزار واحد مسکونی بود .
نقطه وقوع زلزله گستره‌ای با تراکم پائین جمعیتی بود و در غیر این صورت آمار تلفات جانی با توجه به بزرگی زلزله به مراتب بالاتر می رفت . متعاقب این زمین لرزه سترگ ، خوشه های لرزه ای در جنوب سومار ، تازه آباد ، محدوده بین سرپل ذهاب و قصرشیرین نیز شکل گرفت که بیش از یکسال کماکان محدوده های مذکور را در معرض ارتعاشات مستمر قرار می داد که تا حال حاضر نیز هر از گاهی وقع زلزله های کوچک در آن منطقه ادامه دارد .
از درس های مهمی که مسئولان ، مهندسان ، کارشناسان و عموم مردم نباید فراموش کنند می توان به موارد مهم ذیل اشاره کرد :
-بسته شدن جاده اصلی
در زلزله کرمانشاه ، مسیر کرمانشاه به سرپل ذهاب به علت ریزش سنگ در تنگ پاطاق بسته شد که از شب حادثه تا سحرگاه بعد جاده اصلی و مهم سرپل به کرمانشاه بسته بود. علت طولانی شده عملیات رفع انسداد مسیر ، وجود لوله نفت در کناره جاده و در یال دره در تنگ پاطاق بود که ماموران راهداری با هدف جلوگیری از آسیب احتمالی به آن ، نمی توانستند قطعه سنگ‌های بزرگ را با ماشین‌آلات به پایین دره پرت کنند و این امر موجب کندی عملیات شده بود . مسدود شدن جاده موجب شد عملیات انتقال مجروحان حادثه به کرمانشاه به طور زمینی و از این محور انجام نشود که لازم است در این زمینه تمهیداتی مدنظر دست‌اندرکاران قرار بگیرد .
- توقف سرویس دهی بیمارستان سرپل ذهاب با قطع کابل برق اضطراری
در زلزله کرمانشاه، بیمارستان‌های سرپل‌ذهاب و اسلام‌آباد غرب از مدار عملکردی خارج شدند. این ۲سازه مهم، برعکس تصور، زودتر از سایر ساختمان‌ها از کار باز ایستادند . در مورد بیمارستان اسلام‌آباد سرفصل درس دیگری را باید عنوان کرد. اما در مورد بیمارستان سرپل ذهاب، اتفاق بسیار ساده و پیش پا افتاده موجب توقف عملکرد بیمارستان در آن لحظات حیاتی و ارزشمند می شود. بازدید آسیب‌های ساختمانی بیمارستان سرپل‌ذهاب نشان داد ساختمان مجزای تاسیسات برقی بیمارستان دارای دیوار بنایی با ارتفاع حدود ۵ متر بدون هیچگونه اتصال به تیرها و ستون‌ها بود. علاوه بر آن، کابل برق معمولی و اظطراری بیمارستان نیز متصل به همین دیوار و از سمت بالای آن به ساختمان بیمارستان کشیده شده بود. در اولین ارتعاش زلزله، دیوار مرتفع و بنایی اتاق تاسیسات برقی بیمارستان فرو می‌ریزد و کابل‌های برق معمولی و اضطراری پاره و در نتیجه برق کل ساختمان بیمارستان قطع می‌شود. قطعی برق همراه با اثر زلزله بر روی ساختمان یک طبقه بیمارستان که شامل ترک‌خوردگی و کنده شده کاشی‌های دیوار و ریزش سقف کاذب در بعضی از قسمت های بیمارستان بود، موجب حاکم شدن فضای وحشت در بیمارستان می‌شود، بیماران بد حال و عمل جراحی شده توسط کادر بیمارستان در تاریکی مطلق دمادم زلزله با مرارت، بیرون آورده شده و در محوطه بیمارستان خوابانده می‌شوند. در آن لحظات، بیمارستان قادر به مداوای مجروحان زلزله نیست و متاسفانه این امر موجبات کاهش قابل‌ملاحظه سطح خدمت رسانی به نیازمندان و زلزله‌زدگان منطقه می‌شود.
- عدم توجه به ساختگاه و اثر خاک نرم و سست
زلزله کرمانشاه اهمیت انتخاب سایت برای ساخت و ساز، اهمیت نوع زمین و اهمیت پی و زمین شالوده ی بنا را به جامعه مهندسی و دست‌اندرکاران نشان داد. در بازدیدهای میدانی خرابی‌های زلزله، در منطقه اسلام‌آباد غرب در زمین مسکن مهر شرف‌آباد، نشان داد که خاک نرم منطقه، که ظاهرا قبلا در این منطقه آب زیر سطحی داشته است در دو بلوک ساختمانی، طبقه نرم تشکیل شده و فروریزش ساختمان دو بلوک رخ داده است. نمونه خاک برگرفته از گمانه های ژئوتکنیکی بعد از زلزله نشان می دهد که زمین منطقه حالت گلی و لجنی داشته و از نوع خاک بسیار نرم بوده است. خاک نرم منطقه موجب افزایش دوام ارتعاش زمین و اثر بیشتر ارتعاش زلزله بواسطه بزرگنمائی دامنه موج شده است که این امر یکی از دلایل اصلی تخریب دو بلوک و آسیب دیدگی بلوک های دیگر مسکن مهر منطقه سراب شرف آباد شهر اسلام آباد غرب بوده است. همین وضعیت احتمالا در تخریب بیمارستان امام خمینی شهر اسلام آبادغرب، با شتاب ثبت شده حدود ۰.۱۲ در ایستگاه شتابنگاری این شهر، نیز نقش برجسته ای داشته است.
در خسارت عمده شهر سرپل ذهاب در کوی فولادی نیز، اثر خاک نرم نقش برجسته ای داشت. در پشت محوطه ساختمانی مسکن مهر شهید شیرودی سرپل ذهاب و کوی فولادی مسیر دره و رودخانه الوند که از آبشار پیران بسمت شهر سرپل ذهاب روانه است، قرار دارد. این مسیر دربرگیرنده خاک نرم و اشباع در اثر آب جاری رودخانه الوند است. خاک نرم این منطقه نیز نقش ویژه‌ای در افزایش میزان خرابی و آسیب‌دیدگی ساختمان‌های واقع در این منطقه داشت. در حالیکه در همین شهر و در فاصله حدود ۷۰۰ متری و در مسکن مهر شکوه، اثر قابل ملاحظه ای از خرابی زلزله مشاهده نشد.
- اهمیت کنترل کیفیت بتن
یکی از ویژگی‌های عمده زلزله کرمانشاه، نقش برجسته کیفیت بتن در استحکام بنا بود. در آن زلزله، بتن ساختمان‌های مهم تخریب شده بویژه در شهر اسلام آباد غرب، شتاب زلزله بمراتب کمتری را تحمل کرده بودند. در برخی موارد قطعات بتن جدا شده از ساختمان، با فشار دست نیز، می شکستند. آزمایشات بتن نشان داد که حد مقاومت آنها حدود یک سوم و حداکثر، نصف حد استاندارد است. بررسی شیت های آزمایش بتن نشان داد که متاسفانه در برخی موارد اعداد غیر واقعی در برگه‌ها درج شده بوده است.
در بررسی محصولات بتن های آماده برخی از کارخانه ها مشاهده شد که علیرغم داشتن گواهینامه استاندارد، متاسفانه کیفیت بتن‌های تولیدی مطلوب نبوده است. همچنین در مصرف بتن‌های بکار گرفته شده در ساختمان بیمارستان، در جداول آزمایش مقاومت بتن اعداد غیر واقعی درج شده بود که به هیچ وجه در شان جامعه مهندسی کشور نبوده است.
- توجه به استحکام دیوارهای جانبی و حائل و اجزای غیرسازه‌ای
در زلزله کرمانشاه به طور متواتر مشاهده کردیم که آسیب‌دیدگی ساختمان‌ها اغلب شامل تخریب ، ترک‌خوردگی و آسیب‌دیدگی دیوارهای جانبی و حائل بوده است . اتصال این دیوارها به تیرها ، ستون‌ها ، سقف و کف بخوبی انجام نشده بود و در اغلب ساخت‌و‌سازهای کشور نیز روال به همین گونه است . این امر موجب وحشت ساکنان ، ناایمنی ساختمان‌ها بویژه در پس‌لرزه‌ها می‌شود که لازم است به طور جدی تمهیدات مهندسی در مورد نحوه استحکام این دیوارها و اجزاء غیر سازهای به کار برده شود . این ضعف بطور واضح در ساختمان مسکن مهر شهید شیرودی (ساختمان‌های هفت طبقه مسکن مهر که بنوعی نماد زلزله کرمانشاه شدند) ، خود را نشان داد و چهره رعب‌آوری برای مردم به وجود آورد .
- توجه به اتصال مناسب سنگ‌های نما
در زلزله کرمانشاه ، ریزش سنگ نماها در خیلی از ساختمان‌ها ، بعنوان یک نقطه ضعف آشکار بار دیگر خود را نشان داد . سنگ نماها باید به شیوه‌های درستی به ملات پشت خود متصل شوند تا در موقع لرزش ریزش نکنند . مشاهده میدانی رفتار سنگ نماها در ساختمان‌هایی مانند ساختمان‌های مسکن مهر ، بیمارستان و ساختمان‌های دولتی و مسکونی ، نشان داد که اتصال سنگ نماها به ملات مطابق معمول بدرستی و بطور جدی انجام نمی‌شود . این امر همچنین در کاشی‌ها و سرامیک‌های درون ساختمانی دیوارها نیز دیده می‌شود . در بیمارستان‌های قصر شیرین ، سرپل ذهاب و اسلام‌آباد غرب ، ریزش کاشی‌های دیوارها مشاهده شد که این امر موجب وحشت کارکنان و مردم شده بود. علاوه بر خطرات جانی که در حین وقوع زلزله ریزش سنگ نماها دارد ، چهره نامطلوب و ترسناک حادثه موجب احساس ناامنی روانی ساکنان نیز می‌شود .
- نظارت جدی بر اجرای ساختمان‌ها
در خرابی‌های حاصل از زلزله کرمانشاه و در بازدیدهای میدانی مشاهده شد که داخل ملات بتن ، گونی و خرده‌های سفال ، نخاله‌های ساختمانی و مواد زائد دیگر وجود دارد . در ریزش سنگ نماها دیده شد سنگ‌های نما به دیوارها متصل نشده بودند . در محدوده سایت مسکن مهر شرف‌آباد نیز تعداد کم گمانه‌های ژئوتکنیکی حفر شده بود . در خرابی کوی فولادی شهر سرپل‌ذهاب دیده شد در مسیر رودخانه الوند ، خاک دستی وجود داشت که تا ساختگاه این ساختمان‌ها نیز ادامه داشت . مواردی از این قبیل که جملگی خلاف الزامات آئین نامه و مقررات ساخت ساختمان است، نشان می‌دهد در اغلب ساخت و سازهای منطقه ، نظارت جدی و پیوسته و میدانی حاکم نبوده است .
- آسیب‌پذیری بالای جمعیت زنان
بررسی‌ها نشان می‌دهد که نسبت کشته‌شدگان زنان به مردان ۱.۲۳ است (۲۷۹ مرد ۳۴۲ نفر زن). این امر نشان می دهد بنا به دلایل مختلف زنان بیشتر از مردان در معرض آسیب‌دیدگی و تلفات ناشی از زلزله‌ها هستند . درس مهم دیگر زلزله کرمانشاه توجه جدی به آسیب‌پذیری زنان جامعه است . باید علت‌های آسیب‌پذیری نسبی بالاتر زنان مورد بررسی دقیق‌تری قرار گیرد .
- توجه جدی به طرح های مناسب اسکان موقت
زلزله کرمانشاه نشان داد که دست مدیریت بحران کشور در انتخاب شیوه مناسب اسکان موقت ، خالی است . از بعد زلزله رودبار تاکنون متاسفانه طرح مناسب و انبوه‌سازی شده مناسبی برای اسکان موقت در کشور اتخاذ نشده است که در این زمینه غفلت شده است .
دکتر علی بیت اللهی - رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی
