محدوده‌های تاریخی-فرهنگی ؛ فرصت‌های فراموش شده شهرهای تاریخی
یکی از عوامل کلیدی در موفقیت پروژه‌های حفاظتی و باززنده‌سازی ، مشارکت جامعه محلی است . تجربه‌های جهانی نشان داده است که درگیر کردن ساکنان و ذینفعان محلی در تمامی مراحل پروژه ، از برنامه‌ریزی تا اجرا ، به نتایج پایدارتری منجر می‌شود . آموزش و آگاهی‌بخشی به جامعه درباره اهمیت حفاظت از میراث تاریخی نیز یکی دیگر از ابزارهای مؤثر در این زمینه است .
به گزارش پرتال بازآفرینی شهری ، محدوده‌های تاریخی فرهنگی بخشی از بافت فرهنگی تمدن‌ها هستند که قرن‌ها نوآوری ، بیان هنری و توسعه اجتماعی-سیاسی را در خود جای داده‌اند . این مناطق غالباً به‌عنوان شواهد زنده از دستاوردهای انسانی بوده و هویت و میراث جوامع را به نمایش می‌گذارند و درک و فهم اهمیت آنها مستلزم بررسی ارزش‌های تاریخی ، فرهنگی و اقتصادی است .
شهرهای تاریخی ایران نیز شاهدی بر میراث فرهنگی غنی و نبوغ معماری این سرزمین بوده و نشان‌دهنده قرن‌ها مشارکت ایرانیان در هنر ، علم و شهرسازی هستند . شکل‌گیری و تحول معماری ایرانی در گذر زمان بیانگر شیوه‌های سازگار با محیط‌زیست است که در ابتکاراتی چون بادگیر ، قنات ، آب‌انبار و ... نمود یافته و شرایط آب‌وهوایی سخت را تسکین می‌بخشیده است . این سازه‌ها نشان‌دهنده توجه توامان به پایداری در معماری ایرانی هستند . از منظر شهرسازی ، ساختار و سازمان فضایی نیز عناصری چون کاروانسرا ، بازار ، میدان ، چهارسوق و انواع مرکز محله‌ها عرصه‌هایی برای تعاملات اجتماعی ایجاد کرده و همبستگی فرهنگی و حس تعلق مشترک را تقویت می‌کنند . با این حال ، بخش‌های تاریخی شهر در ایران و سایر مناطق جهان با چالش‌هایی روبرو هستند که نیازمند توجه فوری برای اطمینان از حفظ ، پایداری و پویایی آنها است .
چالش‌ها
توسعه بی‌رویه شهری
گسترش مناطق شهری توسعه زیرساخت‌های مدرن را بر حفظ محدوده‌های تاریخی شهر مقدم شمرده و بدون در نظر گرفتن ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی منطقه منجر به بارگذاری مضاعف ، تغییر کاربری‌های نامناسب ، تخریب ساختمان‌ها و حذف هویت تاریخی می‌شوند . در نتیجه این محدوده‌ها عمدتا به مناطق تجاری یا مسکونی صرف بدل شده و منجر به تغییر هویت شهری و گسستگی انسجام فضایی و یکپارچگی اجتماعی و کالبدی می‌گردد . "محدوده های تاریخی-فرهنگی شهرها ، مجموعه‌ای یکپارچه است که هرگونه مداخله در آن ، به ویژه مداخله کالبدی از جمله تخریب بناها ، تعریض گذرها ، افزایش ارتفاع ، افزایش تراکم جمعیتی و ... وحدت آن را مخدوش و موجب از میان رفتن هویت و شواهد ناظر بر ارزش‌های تاریخی ، اجتماعی ، فرهنگی و کالبدی بوده و امکان بازشناسی ارزش‌های نهفته آن را از میان خواهد برد" .
ناآگاهی عمومی
در بسیاری از مواقع ، عدم آگاهی ذینفعان ، اعم از شهروندان و مدیران، عامل اصلی آسیب به بافت‌های تاریخی و ارزش‌های نهفته در آنها است . تخریب عمدی و یا ناآگاهانه بناها در نتیجه سوداگری و ساخت و ساز، تغییر کاربری و بهره‌برداری نادرست بدون توجه به زمینه از یک سو و کاهش مطالبه‌گری اجتماعی و عدم مشارکت مردم و جوامع محلی در حفاظت از این بافت‌ها از سوی دیگر ، موجب از دست رفتن کنترل و در نتیجه نابودی این عرصه‌ها می گردد . تغییر فرهنگ کسب و کار و تبدیل شدن زمین به یک کالای سرمایه‌ای نقدشونده برای درآمد بیشتر ارزش‌های ذاتی بناها و محدوده‌های تاریخی را در اذهان تنزل داده و مالکین را در سودای سفته‌بازی به تهدید اساسی آثار تاریخی تبدیل می‌نماید .
فرآیند تخریب طبیعی و تغییرات اقلیمی
مناطق شهری تاریخی ایران همچنین با آسیب‌پذیری‌های روزافزون ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه هستند . با توجه به قدمت بسیاری از بافت‌های تاریخی ، بناهای واقع در این محدوده‌ها عمدتا از مصالح و با روش‌های سنتی ساخته شده‌اند که مقاومت کمی در برابر مخاطرات طبیعی مانند زلزله ، سیل ، بادهای شدید و تغییرات اقلیمی دارند . بنابراین تاب‌آوری پایین منجر به آسیب جدی در مواقع بحران و وقوع بلایای طبیعی خواهد شد .
شکاف‌های سیاست‌گذاری و حکمرانی
نبود یک استراتژی و رویکرد واحد منجر به کاهش اثربخشی اقدامات حفاظتی می‌شود . برخی از نهادها ممکن است منافع اقتصادی ناشی از توسعه سریع شهری را ترجیح دهند و برخی دیگر به دنبال حفاظت از هویت تاریخی شهر باشند که تعارض میان توسعه و حفاظت را منجر می‌شوند . نبود قوانین فراگیر و کارآمد سبب می‌گردد تا تمامی جنبه‌های حفاظت از بناها و عرصه‌های تاریخی مورد توجه واقع نشده و زمینه‌های سوءاستفاده برای اهداف سوداگرانه فراهم گردد . فساد ناشی از تعارض منافع ، نبود منابع مالی و نیروی انسانی و فقدان هماهنگی بین نهادهای متولی باعث می‌شود که اقدامات حفاظتی دچار ناهماهنگی و تضاد شده و توسعه شهری بدون در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی و فرهنگی در دستورکار قرار گیرد .
جهانی‌سازی و تغییرات معماری
جهانی‌سازی و تأثیر آن بر معماری و شهرسازی باعث شده که بسیاری از شهرهای تاریخی تحت‌الشعاع سبک‌های معماری نوظهور قرار گرفته و در نتیجه آن ویژگی‌های منحصربفرد بافت‌های تاریخی و هویت فرهنگی این مناطق به‌تدریج محو می‌گردد . چهره بافت‌های تاریخی شهرها در پی تقلید از معماری مدرن در بسیاری از نقاط جهان و با هجوم سبک‌های متنوع معماری یکدست شده و این شیوه معماری همراستا با تقاضا برای فضاهای وسیع و متنوع برای زندگی و فعالیتهای معاصر ابعاد مختلف تخریب بافت‌های تاریخی را از پی دارد .
فشار ناشی از گردشگری
هرچند گردشگری یک عامل اقتصادی حیاتی است ، اما در صورت عدم مدیریت صحیح، فشار ناشی از آن می‌تواند اثرات منفی قابل‌توجهی بر بافت‌های تاریخی شهرها داشته باشد . افزایش هزینه‌های زندگی در نتیجه افزایش تقاضا و فشار بر زیرساخت ها در نتیجه تغییر کاربری‌ها منجر به آسیب کالبدی به این محدوده‌ها می‌شود . همچنین تاثیر بر اصالت فرهنگی و سبک زندگی ساکنین در نتیجه حضور مضاعف گردشگران در کنار مسائل پیش‌گفته منجر به خروج ساکنین از این محلات ، کاهش نرخ سکونت و جایگزینی مسکن با سایر کاربری‌ها شده و در پی آن نقش محدوده تاریخی شهر در چرخه حیات شهری کم‌رنگ می‌گردد .
راهکارها
حفاظت مبتنی اصالت و یکپارچگی
یکی از اصول بنیادین در حفاظت محدوده‌های تاریخی-فرهنگی، شناسایی ارزش‌های میراثی اعم از تاریخی ، فرهنگی ، اجتماعی و حتی اقتصادی و اهمیت حفظ اصالت “Authenticity” و یکپارچگی “Integrity” آنهاست. اصالت حفظ عناصر ، مواد و معنای اصلی (روح فرهنگی) و یکپارچگی حفاظت از کل و تمامیت اثر تاریخی است . این مفهوم شامل حفاظت از محیط اطراف ، زمینه و ارتباطات فرهنگی -تاریخی اثر بوده و به معنای این است که اثر در یک زمینه وسیعتر دیده شود و نه یک عنصر منفرد . در مقیاس شهری و منظر تاریخی-فرهنگی شهرها اصالت نه تنها به جنبه‌های فیزیکی بلکه به فرهنگ ، تاریخ و هویت اجتماعی یک مکان نیز مربوط شده و حفظ رو ابط فرهنگی و تاریخی میان بناها ، فضای شهری و جوامع محلی را مورد توجه قرار می‌دهد . یکپارچگی نیز در مقیاس وسیعتر حفظ تعادل و پیوستگی اجزای مختلف مشتمل بر ارتباطات میان قسمت‌های مختلف یک شهر تاریخی ، طراحی شهری و تعاملات انسانی است که باید از تحریف و تغییرات نامتجانس محافظت گردد .
حفظ و تقویت سکونت
بازآفرینی محدوده‌های تاریخی تنها با حفاظت ، مرمت کالبدی و اعطای کاربری‌های مرتبط با گردشگری حاصل نمی‌شود ، بلکه حفظ و تقویت سکونت به‌عنوان یک عامل اساسی در زنده نگه‌داشتن این مناطق و احیای هویت تاریخی و اجتماعی آنها اهمیت داشته و بازآفرینی را به یک فرایند پایدار و اجتماع‌محور بدل می‌سازد . حفظ حیات اجتماعی و فرهنگی، افزایش پویایی اقتصادی ، جلوگیری از فرسودگی و تخریب حاصل از سکونت ، ایجاد حس تعلق و مسئولیت‌پذیری از جمله مولفه‌های موثر حاصل از تقویت سکونت در محدوده‌های تاریخی است .
پشتیبانی قانونی و حقوقی
بازبینی و تدوین قوانین و مقررات فراگیر یکی دیگر از الزامات اساسی در راستای حفاظت از محدوده‌های تاریخی-فرهنگی است . این قوانین ضمن ممنوعیت تخریب و تغییرهای غیرمجاز ساخت‌وسازهای ناسازگار را کنترل نموده و معاصرسازی کاربری ها را در بستر فرهنگی-اجتماعی تجویز خواهد نمود . تقویت جایگاه قانونی و تعیین متولی قانونی واحد در چارچوب ظرفیت‌های قانونی و ایجاد نهادهای تسهیل گر برای تحقق امر حفاظت ، مرمت و باززنده‌سازی برنامه‌ریزی شده و هدف‌مند از دیگر اقداماتی است که می‌تواند نقش موثری در این راستا داشته باشد .
مدیریت مشارکتی و محلی
یکی از عوامل کلیدی در موفقیت پروژه‌های حفاظتی و باززنده‌سازی ، مشارکت جامعه محلی است . تجربه‌های جهانی نشان داده است که درگیر کردن ساکنان و ذینفعان محلی در تمامی مراحل پروژه ، از برنامه‌ریزی تا اجرا ، به نتایج پایدارتری منجر می‌شود . آموزش و آگاهی‌بخشی به جامعه درباره اهمیت حفاظت از میراث تاریخی نیز یکی دیگر از ابزارهای مؤثر در این زمینه است .
همخوان‌سازی اصول و ضوابط شهرسازی و معماری با زمینه
بافت شهری بستر رخدادها و شالوده مفهوم محدوده‌های تاریخی است و حفاظت از آن شامل حفظ مقیاس ، ساختار و ترکیب فضایی این محدوده‌هاست . هماهنگی بناهای جدید با زمینه و منظر شهری تاریخی و پرهیز از بارگذاری‌های نامتجانس یکی دیگر از اصول تاکید شده است . از سوی دیگر ، تلفیق حفاظت از میراث تاریخی با نیازهای معاصر شهری و احیای محدوده‌های تاریخی با توجه به اصول زیست‌محیطی و اجتماعی زمینه‌ساز توسعه پایدار است . حفاظت از منظر تاریخی شهرها رویکردی جامع برای ادغام حفاظت از میراث فرهنگی در برنامه‌ریزی شهری بوده و چهارچوبی بنیادی برای بازآفرینی پایدار محدوده‌های تاریخی است .
تقویت ابزارهای مالی و اقتصادی
ابزارهای مالی می‌توانند به صورت مستقیم و غیر مستقیم مشوق‌های موثری برای حفاظت و باززنده‌سازی محدوده‌های تاریخی باشند . ارائه تسهیلات کم‌بهره مرمت و نوسازی ، کاهش هزینه‌های ساخت و بهره‌برداری از طریق اعمال برخی معافیت‌ها و بهبود دسترس‌پذیری مالی از جمله این ابزارها هستند. علاوه بر این ، توسعه گردشگری پایدار و برنامه‌ریزی شده منبع مالی موثری برای بازآفرینی محدوده‌های تاریخی فراهم کند .
میثم دقتی نجد - رییس گروه طرح های معماری و مرمت شرکت بازآفرینی شهری ایران
