به گزارش پرتال بازآفرینی شهری ، گزارش حاضر با عنوان «بررسی گزارش بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در خصوص بندهای مندرج در سیاستهای کلی نظام در حوزه عمران ـ بخش پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه» بر پایه مجموعهای گسترده از قوانین بالادستی ، احکام برنامهای و آییننامههای اجرایی تنظیم شده است .
در این گزارش بهصراحت به فرمان تاریخی امام خمینی درباره حساب ۱۰۰، اساسنامه بنیاد مسکن ، قوانین برنامههای پنجم ، ششم و هفتم ، سیاستهای کلی مسکن، قانون ساماندهی تولید و عرضه مسکن و دستورالعملهای ویژهای نظیر «طرح ایمنسازی سکونتگاههای روستایی در معرض خطر حوادث» استناد شده است .
بنیاد مسکن در چارچوب این اسناد ، مأموریتهایی چون تهیه و اجرای طرحهای هادی روستایی، بازنگری طرحها ، ایمنسازی روستاهای در معرض خطر ، جابهجایی سکونتگاههای پرخطر ، حفاظت از اراضی کشاورزی و ارتقای تابآوری کالبدی و اجتماعی روستاها را بر عهده دارد . این مأموریتها از منظر حقوقی ، اقتصادی ، زیستمحیطی و پدافند غیرعامل ، به عنوان بخشی از امنیت ملی و رفاه اجتماعی تعریف شدهاند .
وضعیت جمعیتی و کالبدی روستاها
بر اساس دادههای سرشماری سالهای ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵، تعداد آبادیهای کشور ، روستاهای دارای ۲۰ خانوار و بیشتر ، جمعیت روستایی ، تعداد خانوار و واحدهای مسکونی روستایی و نیز شاخصهایی مانند بعد خانوار و تراکم خانوار در واحد مسکونی به تفصیل ارائه شده است . در سال ۱۳۹۵ حدود ۵ میلیون و ۳۷۷ هزار واحد مسکونی روستایی ثبت شده که با توجه به بیش از ۵ میلیون و ۷۴۴ هزار خانوار روستایی ، کمبود مسکن و تراکم خانوار در واحدهای روستایی همچنان مسئلهای قابل توجه است .
گزارش نشان میدهد نسبت جمعیت روستایی از حدود ۳۱ درصد به ۲۶ درصد در بازه مورد بررسی کاهش یافته ، اما تعداد خانوار و واحدهای مسکونی روستایی رشد قابل ملاحظهای داشته است . همچنین سهم واحدهای مسکونی تحت تصرف استیجاری و رهنی در روستاها افزایش یافته که نشانهای از تغییر الگوی سکونت ، فشار اقتصادی بر خانوارها و ضرورت سیاستگذاری مسکن حمایتی در مناطق روستایی است .
طرحهای هادی روستایی و ساماندهی کاربری
بنیاد مسکن از سال ۱۳۶۶ مسئولیت تهیه طرحهای هادی روستایی را بر عهده گرفته و تا کنون برای حدود ۴۲ هزار روستا طرح هادی تهیه کرده است که ۹۸/۸ درصد روستاهای تأمین اعتبار شده را شامل میشود .
عملکرد این حوزه شامل ۴۱۹۲۶ روستای دارای طرح مصوب، ۲۴۷۹۰ طرح تأمین اعتبار شده برای بازنگری و ۲۰۳۴۵ طرح بازنگری شده است که نشاندهنده پوشش گسترده برنامهریزی کالبدی در سطح روستاهای کشور است .
طرحهای هادی علاوه بر ساماندهی نحوه استفاده از اراضی در محدوده کالبدی روستا ، ابزار اصلی کنترل ساختوساز، جلوگیری از تجاوز به اراضی کشاورزی و باغی ، حفاظت محیط زیست و کاهش آسیبپذیری در برابر مخاطراتی مانند سیل ، رانش و زلزله به شمار میروند . در این چارچوب ، طرحهای ویژهای نظیر «طرحهای بهسازی بافت باارزش روستایی» و «طرحهای روستای هدف گردشگری» نیز تدوین شده تا همزمان ظرفیت اقتصادی ، فرهنگی و گردشگری روستاها تقویت شود .
شناسایی روستاهای در معرض خطر
یکی از محورهای اصلی گزارش ، شناسایی و پهنهبندی روستاهای در معرض خطر سوانح طبیعی است که با همکاری پژوهشکده سوانح طبیعی و سازمان مدیریت بحران کشور انجام شده است . تا کنون بیش از ۸۳۱۳ روستا به عنوان سکونتگاههای در معرض خطر سیل ، حرکات دامنهای ، زلزله ، فرونشست و ماسههای روان در ۳۱ استان کشور شناسایی و طبقهبندی شدهاند .
در فاز نخست مطالعات ، ۱۴۲۷ روستای اولویتدار در ۳۱ استان مورد بازدید میدانی ، ارزیابی دقیق خطر و اولویتبندی برای اقدام قرار گرفته و در فاز دوم ، ۱۵۰۰ روستای دیگر در سال ۱۴۰۳ به این فهرست افزوده شده است . برای ۲۰۲ روستای در معرض سیلاب ، کدهای ارتفاعی ساختوساز و ضوابط فنی در طرحهای هادی اعمال شده تا از استقرار واحدهای جدید در پهنههای پرخطر جلوگیری شود .
طرح ایمنسازی سکونتگاههای روستایی
گزارش تأکید میکند که ایمنسازی روستاهای در معرض خطر ، از منظر قانونی ، اقتصادی ، اجتماعی ، زیستمحیطی و پدافند غیرعامل امری ضروری و غیرقابل تعویق است . بر اساس جزء ۸ بند «الف» ماده ۲۷ قانون برنامه ششم ، دولت مکلف بوده طی سالهای برنامه حداقل ۳۰ درصد روستاهای در معرض خطر حوادث را شناسایی و با اجرای طرحها ، ایمنسازی کند .
با این حال ، علیرغم شناسایی بیش از ۸۳۱۳ روستا ، تاکنون فقط در ۲۸۰ روستا پروژههای ایمنسازی آغاز شده که بخش قابل توجهی از آن شامل احداث دیوار حائل و حفاظتی ، دایک ، کانالکشی و اصلاح مسیر آبراههها و مسیلها بهویژه در استانهای سیلخیز مانند لرستان ، خوزستان و خراسان جنوبی است . خروجی طرحها شامل نقشههای پهنهبندی خطر ، تعیین حریمها ، کدهای ارتفاعی ساختوساز و توصیههای اجرایی برای دهیاریها و دستگاههای مسئول است .
نمونههای عملی و آثار ایمنسازی
در بخش مصادیق ، گزارش به نمونههایی مانند احداث دیوار حفاظتی در پلدختر، اجرای دایک و پل در روستای چممهر و مداخلات حفاظتی در روستاهای خوزستان ، لرستان و خراسان جنوبی اشاره میکند . این اقدامات موجب کاهش قابل توجه میزان آبگرفتگی روستاها ، کاهش تخریب واحدهای مسکونی و کاهش تلفات انسانی در رخدادهای بعدی شده است .
با مقایسه دو زلزله با بزرگای نزدیک به ۶ ریشتر در سالهای ۱۳۸۴ (هرمزگان-قشم) و ۱۴۰۳ (گلگیر مسجدسلیمان) ، گزارش نشان میدهد که علیرغم شدت مشابه ، خسارت واحدهای مسکونی و تلفات جانی در رخداد جدید بهطور محسوسی کمتر بوده است که یکی از عوامل مهم آن بهبود وضعیت ایمنی و پایداری ابنیه روستایی در سالهای اخیر عنوان شده است . این نمونهها برای تأکید بر اثربخشی سرمایهگذاری پیشگیرانه و توجیه اقتصادی طرحهای ایمنسازی استفاده شدهاند .
نوسازی و بهسازی مسکن روستایی
طرح ویژه نوسازی و بهسازی مسکن روستایی طی ۲۱ سال اخیر ، یکی از مهمترین محورهای ارتقای ایمنی و کیفیت زندگی در روستاها بوده است . بر اساس گزارش ، تا سال ۱۴۰۳ حدود ۲ میلیون و ۳۵۴ هزار واحد روستایی در قالب این طرح به مرحله اختتام رسیده و در مجموع ۲ میلیون و ۹۴۷ هزار واحد روستایی مقاوم برآورد شده است که حدود ۵۵ درصد کل واحدهای مسکونی روستایی را تشکیل میدهد .
روند افزایش سقف فردی تسهیلات نوسازی و بهسازی مسکن روستایی از ۲۵۰ میلیون ریال در سالهای ابتدایی تا ۴ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۳ نشاندهنده تلاش برای بهروزرسانی تسهیلات متناسب با هزینه ساخت و استانداردهای مقاومسازی است . طبق برآوردها ، در بخش ساختوساز روستایی ، به ازای هر ۷۵ مترمربع زیربنا یک شغل مستقیم و حدود هفت شغل غیرمستقیم ایجاد میشود و اجرای سالانه طرح ، حدود ۴۰۸ هزار نفر نیروی ماهر و غیرماهر را به صورت مستقیم و غیرمستقیم مشغول به کار کرده است .
آثار اقتصادی ، اجتماعی و زیستمحیطی
گزارش تأکید میکند که هر واحد مسکونی مقاوم و هر روستای ایمنشده، علاوه بر حفظ جان انسانها ، به کاهش خسارات مالی، جلوگیری از مهاجرت اجباری و تخلیه روستاها و حتی ایجاد زمینه مهاجرت معکوس از شهر به روستا کمک میکند . استفاده از مصالح بادوام و استاندارد ، ارتقا کیفیت ساخت ، نهادینه شدن فرهنگ بیمه واحدهای مسکونی روستایی و شکلگیری نظام فنی روستایی ، از دیگر دستاوردهای این مسیر معرفی شده است .
از منظر زیستمحیطی ، جلوگیری از استقرار سکونتگاهها در بستر مسیلها ، حریم رودخانهها و شیبهای ناپایدار و ساماندهی محل دفن پسماند و گورستانها ، بخشی از آثار مثبت طرحهای هادی و ایمنسازی بر حفاظت از محیط زیست روستایی است . همچنین گزارش ، ایمنسازی روستاها را با اصول پدافند غیرعامل پیوند میدهد و آن را ابزاری برای کاهش آسیبپذیری زیرساختها و جمعیت در زمان بحران ، بدون توسل به ابزارهای نظامی ، توصیف میکند .
چالش اعتبارات و چشمانداز
بهرغم گستردگی مأموریت و اثربخشی اقدامات ، بزرگترین مانع پیش روی ایمنسازی روستاها، محدودیت شدید اعتبارات در قوانین بودجه سنواتی معرفی شده است . در حال حاضر ، اعتبار سالانه طرح ایمنسازی سکونتگاههای روستایی حدود ۲۵۰۰ میلیارد ریال عنوان شده و با این روند، برای ایمنسازی ۳۹۲۱ روستای در معرض خطر، حدود ۵۰ سال زمان نیاز خواهد بود که از نظر امنیت جانی و توسعه پایدار، قابل قبول نیست .
گزارش تصریح میکند که با توجه به برآورد حداقل ۷۰ میلیارد ریال اعتبار مورد نیاز برای ایمنسازی هر روستا و فرض ثبات قیمتها ، برای ایمنسازی حدود ۲۰ درصد روستاهای پرخطر تا افق ۱۴۱۲ (طی دو برنامه هفتم و هشتم) باید اعتبارات سالانه این بخش حداقل به ۲۰ هزار میلیارد ریال افزایش یابد . در پایان ، از سازمان برنامه و بودجه و نمایندگان مجلس شورای اسلامی درخواست شده که در تنظیم لایحه بودجه و بررسی آن ، موضوع ایمنسازی روستاها را به عنوان امر خطیر و اولویتدار مورد حمایت ویژه قرار دهند .
