به گزارش پرتال بازآفرینی شهری ، اسفندیار زبردست استاد دانشگاه تهران در دوره شهرداد با اشاره به روند فزاینده بحرانهای اقلیمی و شهری ، تابآوری را «زیرساخت امنیت آینده ایران» خواند و هشدار داد که کشور بدون بازنگری در شیوه حکمرانی و برنامهریزی شهری ، نمیتواند از چرخه بحرانهای پیاپی خارج شود .
به گفته زبردست ، جهان بهسمت موجی از شهرنشینی بیسابقه پیش میرود ؛ تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۶۸ درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی خواهد کرد .
او توضیح داد که کشورهای توسعهیافته هماکنون نرخ شهرنشینی بالای ۹۰ درصد دارند ، درحالی که در ایران این نرخ حدود ۸۳ درصد است . پیامد مستقیم این روند ، افزایش مصرف انرژی، تولید کربن و فشار بر منابع طبیعی است .
وی تصریح کرد : شهرهایی با جمعیت بیش از ۵۰ هزار نفر تنها سه درصد سطح زمین را اشغال کردهاند اما بیش از ۷۱ درصد گاز دیاکسیدکربن جهان را تولید میکنند . این یعنی ، قلب بحران زیستمحیطی در بطن شهرها میتپد .
تغییرات اقلیمی ؛ تهدیدی بیسابقه برای ایران
استاد دانشگاه تهران در تشریح پیامدهای تغییرات اقلیمی گفت : تا دو دهه پیش هر کس از محیط زیست حرف میزد ، آن را بحثی لوکس میدانستند . اما امروز اثرات آن در زندگی روزمره ما عیان است – از فرونشست دشتها تا افزایش دمای تابستان .
بر پایه دادههایی که دکتر زبردست از سازمان ملل و مراکز بینالمللی ارائه کرد ، از سال ۱۹۸۰ تاکنون ، تعداد و شدت سوانح طبیعی در جهان دو برابر شده است . در ایران نیز ، همزمان با گسترش جمعیت شهری، تعداد زلزلههای خسارتزا ، طوفانهای گرد و غبار و فرونشست زمین افزایش یافته و کشور را در فهرست ده کشور اول جهان از نظر بروز سوانح قرار داده است .
تهران ؛ پایتخت در معرض ۱۷ مخاطره
اسفندیار زبردست در توضیح مطالعات انجامشده در همکاری با شهرداری تهران گفت : از میان ۵۶ سانحه شناختهشده جهانی، ۳۳ مورد آن در ایران مشاهده شده و در تهران دستکم ۱۷ خطر اولویتدار وجود دارد . زلزله ، آتشسوزی ، سیل ، آلودگی هوا، طوفان و گرد و غبار ، فروریزش و فرونشست ، ازدحام جمعیت ، خشکسالی و امواج گرما از مهمترین تهدیدهای شهری پایتخت هستند .
او افزود : در حوادث اخیر مانند ازدحام در تجمعهای عمومی یا وقوع فرونشست در مناطق ۱۷ و ۱۸، دیدیم که چگونه نبود برنامهریزی پیشگیرانه میتواند شهر را فلج کند .
بحران آب و آلودگی هوا ؛ چهره آشکار ناتوانی تابآوری
بر اساس دادههایی که اسفندیار زبردست از پایگاه آماری جهانی *Our World in Data* نقل کرد ، ایران سالانه نزدیک به ۹۵ میلیارد مترمکعب آب مصرف میکند که بیش از ۸۶ درصد آن در بخش کشاورزی است. در عین حال ، متوسط بارندگی کشور زیر ۳۰۰ میلیمتر در سال است .
او هشدار داد : مصرف بیمحابای آب ، همراه با کاهش منابع تجدیدپذیر ، به بحران ساختاری در تابآوری سرزمینی منجر شده است . در حوزه سلامت نیز ، تنها در سال ۱۴۰۰ بیش از پنجاه هزار نفر به دلیل آلودگی هوا در ایران جان باختهاند .
دکتر زبردست تأکید کرد که این آمار حداقلی است و واقعیت احتمالاً بالاتر از گزارش رسمی است .
از مقاومت تا سازگاری ؛ معنای علمی تابآوری
وی در ادامه سخنرانی خود ، مفهوم تابآوری را چنین توضیح داد : تابآوری فقط بهمعنای مقاومت در برابر بحران نیست ؛ بلکه توانایی یادگیری ، سازگاری و بازگشت به وضعیت تعادل در کوتاهترین زمان ممکن است . همانند فنری که تحت فشار فشرده میشود ، اما دوباره به جایگاه اولیه بازمیگردد .
او افزود که در مدلهای سنتی ، ارزیابی ریسک بر سه متغیر استوار بود ؛ شدت حادثه ، جمعیت در معرض خطر و آسیبپذیری کالبدی ؛ اما امروز ، مدلهای جدید با افزودن مؤلفههای «تابآوری اجتماعی» و «آسیبپذیری نهادی» ، نگاه را از مدیریت بحران به مدیریت ظرفیت جامعه تغییر دادهاند .
بومیسازی شاخصهای جهانی در ایران
استاد دانشگاه تهران در ادامه ، به نقد مدلهای غربی سنجش تابآوری پرداخت و گفت : شاخصهایی مانند تسلط بر زبان انگلیسی یا بیمه سیل در جامعه ما کاربرد مستقیم ندارند . بنابراین ناچاریم مدلهای جهانی را بومی کنیم .
او توضیح داد که در نسخه ایرانی مدل BRIC، شاخصهایی مانند *خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد ، کیفیت آموزش و بهداشت محلی و انسجام اجتماعی* جایگزین متغیرهای غیرقابل انطباق شدهاند .
به باور او ، تابآوری مفهومی مقیاسپذیر است ؛ یعنی شاخصی که در مقیاس شهر معنی دارد ، ممکن است در سطح محله یا استان نیازمند تعریف متفاوتی باشد .
حکمرانی مشارکتی ؛ گام اصلی برای شهرهای پایدار
زبردست در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد : تا زمانی که نگاه ما از *حکمرانی دستوری* به *حکمروایی مشارکتی* تغییر نکند ، مفهوم تابآوری در سطح شعار باقی میماند .
او ضمن انتقاد از تمرکزگرایی در برنامهریزی شهری ، گفت : تابآوری نتیجه همکاری است نه دستور . باید نهادها ، مردم و جامعه مدنی در فرایند تصمیمسازی مشارکت داده شوند .
به گفته وی ، تجربه کشورهایی که شبکههای بیننهادی را فعال کردهاند نشان میدهد که هرچه اعتماد اجتماعی و دادههای شفاف بیشتر باشد ، تابآوری نیز بالاتر میرود .
گذر از بازسازی به بازآفرینی
در جمعبندی سخنانش ، استاد دانشگاه تهران بر تفاوت دو رویکرد به تابآوری تأکید کرد : تابآوری محافظهکارانه ، بهدنبال بازگشت به شرایط پیش از بحران است ؛ اما تابآوری تحولگرا، میکوشد از هر بحران برای یادگیری و تغییر استفاده کند . کشور ما دیگر توان تحمل بازسازیهای مکرر را ندارد . باید از هر سانحه ، یک گام بهسوی بازآفرینی شهری و نهادی برداریم .
نتیجهگیری
– روند پرشتاب شهرنشینی و تغییرات اقلیمی ، شهرها را به کانون اصلی بحران بدل کرده است .
– ایران ، در میان ده کشور نخست در معرض سوانح قرار دارد و تهران دارای ۱۷ مخاطره اولویتدار است .
– آمار مصرف بیرویه آب و مرگ ناشی از آلودگی هوا نشاندهنده شکنندگی تابآوری زیستی کشور است .
– راهحل، در تقویت ظرفیت اجتماعی ، افزایش دادههای شفاف ، اصلاح حکمرانی و بومیسازی مدلهای جهانی نهفته است .
اسفندیار زبردست در پایان سخنرانی خود یادآور شد : تابآوری ، نه محصول یک پروژه ، بلکه فرایند یادگیری و سازگاری دائمی شهر با جهان در حال تغییر است . شهری تابآور است که از دل هر بحران، فهم تازهای از بقا و آینده بیاموزد .
